'Wijze lessen van Antonius'

Oma plaatste hem regelmatig in het nisje bij ons in het voerhuis dat niet meer als zodanig werd gebruikt, maar ooit werd daar het varkensvoer gekookt. Regelmatig verving zij het Antoniusbeeld door andere beeldjes waarvan ik me ook Sint Isidorus herinner. Als kinderen noemden wij hem 'de boer' omdat hij een ploeg bij zich had. Generaties lang zijn deze mannen op veel gemengde boerenbedrijven aangeroepen om het vee, de varkens en de gewassen te beschermen tegen ziekten en andere rampspoed zoals droogte en overstromingen.

Omdat wij allemaal mensen zijn die met of rond varkens werken en hij nauwelijks meer gespot wordt op boerenbedrijven, leek het mij leuk om vandaag wat meer over Sint Antonius Abt (niet Antonius van Padua; die is van de verloren en zoekgeraakte voorwerpen) te vertellen. Antonius leefde in de derde eeuw als kluizenaar in de Egyptische woestijn en probeerde door te vasten en versterving dichter bij God te komen. Volgens de verhalen lukte dat aanvankelijk slecht en werd hij in alle eenzaamheid geplaagd door bekoringen die hem in de gedaante van duivels verschenen. Hij hield het lang vol in de woestijn. Naar men zegt stierf hij op een leeftijd van 105 jaar.

Antonius wordt meestal afgebeeld als grijsaard in lompen of in het habijt van de augustijnen, met een staf die eindigt in een kruis, een bel, met vuur én natuurlijk het varken. Over de herkomst van het varken zijn twee verklaringen. De eersten menen dat het varken als onrein dier symbool zou staan voor de duivel die voor Antonius in de woestijn verscheen.

Waarschijnlijker is de volgende verklaring: in de middeleeuwen gebruikte mens in veel steden varkens om het stadsvuil op te ruimen (ook toen al was het varken een uitermate circulair dier), de dieren aten het eenvoudig op. Omdat straatvuil ratten aantrok en ratten de pest verspreidden, zag men varkens bovendien als beschermers tegen de pest. Mede daarom werd Antonius een van de meest bekende 'pestheiligen' en populair bij boeren, slagers, handelaren in vleeswaren en schilders (penselen werden gemaakt van varkenshaar). Het beheer van die varkens lag bij de antonieten, een kloosterorde met Antonius Abt als schutspatroon. Het vlees was bestemd voor de armen en hun varkens hadden een belletje om hun nek.

Het vuur of de vlammende handen waarmee Antonius vaak wordt afgebeeld, komt omdat hij tevens de beschermer was tegen de naar hem genoemde en vroeger veelvoorkomende ziekte Sint Antoniusvuur. Soms stierven er honderden mensen en dacht men aan een besmettelijke ziekte, maar de werkelijke oorzaak was het door moederkoren (een schimmel die vooral op de aren van tarwe en rogge groeit) vergiftigd brood. De schimmel produceert de mycotoxine ergotamine. De ziekte heet daarom ook ergotisme.

Er is nog veel meer over Antonius te vertellen. Daar mag u me altijd naar vragen. De ziekten waarmee de mensen vroeger kampten, hebben we nog steeds. We benaderen ze nu alleen rationeler. Oma geloofde heilig in de beschermende werking van Antonius tegen ziekten bij de varkens. En het draait allemaal om geloof. Misschien kan Antonius helpen ons meer te verbinden. Dan geloof ik dat het varken en de varkenshouderij respect en waardigheid terugkrijgen zoals ze verdienen.

Toine (Antonius) Cruijsen
Varkensdierenarts MSD Animal Health Benelux