Streptokokkenvaccin voor varkens steeds dichterbij

Dit werd op 5 november bekendgemaakt tijdens het symposium 'Streptococcus suis'. Daar presenteerden onderzoekers van verschillende Nederlandse universiteiten, onderzoeksinstellingen en bedrijven hun resultaten uit twee publiek-private samenwerkingsprojecten.

Onderzoeker Norbert Stockhofe van Wageningen Bioveterinary Research (WBVR) gaf aan dat streptokokken feitelijk nog een vrij recent probleem is bij varkens. Pas sinds 1980 veroorzaakten deze af en toe problemen. Daarna is de ziekteverwekker geëvolueerd door de toename van het aantal varkensbedrijven en de groei in omvang naar 29 serotypen.

Binnen die serotypen zijn er weer subtypen die verschillen in de mate waarin ze ziekteverschijnselen veroorzaken. Ieder varken draagt streptokokken bij zich in de tonsillen. Dat kunnen geheel onschuldige typen zijn waar het dier niet ziek van wordt, maar ook typen die leiden tot ernstige ziekteverschijnselen.

Niet alle biggen worden ziek

De gespeende biggen in de leeftijd van 4 tot 10 weken zijn hier het meest gevoelig voor. Soms worden ook jongere of oudere dieren ziek. Vreemd is wel dat een uitbraak 10 tot 15 procent van de biggen treft, maar niet allemaal.

Stockhofe: 'We weten nog steeds niet waarom. Bekende verschijnselen van streptokokken zijn hersenvlies- en gewrichtsontsteking. Maar ze kunnen ook leiden tot longontstekingen. Lastig is dat dit vrijwel altijd gepaard gaat met andere ziekteverwekkers als PRRS en griep. En vaak is niet aan te tonen welk van de ziekteverwekkers eerst was.'

Lastig van streptokokken is dat het moeilijk is om te voorspellen wanneer ze een probleem vormen. Deze komen lang niet iedere week terug. De uitval varieert ook sterk, doorgaans van 4 tot 10 procent. Als streptokokken optreden, heeft het wel een flink nadelig effect op het werkplezier van de varkenshouder en medewerker. De kosten zijn ook hoog en liggen volgens Stockhofe rond de 1 euro per varken. Met jaarlijks 230 miljoen varkens in Europa is het dus een flinke kostenpost.

Serotype 9 veelvoorkomend

In Nederland komt serotype 9 van streptokokken veel voor. Manouk Vrieling van WBVR heeft de genetische informatie verzameld van dit type dat bij gezonde en zieke biggen werd gevonden. Daaruit bleek dat er veel variatie zit in de virulentie, maar ook in het voorkomen van het virulente type. Uit een veldonderzoek op 20 vermeerderings bedrijven bleek dat op sommige bedrijven het virulente type bij een groot deel van de biggen voor komt, op andere bij de minderheid van de biggen en op weer andere speelt het nauwelijks een rol.

Die grote variatie is geeft aan dat er mogelijikheden zijn om in te grijpen. In een vervolgonderzoek wordt hiernaar gekeken. Verder lijkt het er op dat er een genetische merker is waaraan is af te leiden of het om een virulent of onschuldig type gaat. Ook dit wordt vervolgd.

Momenteel bestaat de aanpak van streptokokken uit de inzet van autovaccins, met wisselend succes. Bij een uitbraak van streptokokken is direct ingrijpen met antibiotica ook nodig om uitval en welzijnsproblemen te voorkomen. Het idee is altijd al geweest dat streptokokken bij de gespeende biggen de belangrijkste reden zijn van antibioticagebruik. Of dat ook zo is heeft Anita Dame-Korevaar van WBVR uitgezocht.

Antibiotica bij gespeende biggen

De onderzoeker gebruikte met medewerking van de Producentenorganisatie Varkenshouderij (POV) de gegevens van de Autoriteit Diergeneesmiddelen over het antibioticagebruik bij gespeende biggen van 2017 tot 2021. Daarnaast heeft ze zestien dierenartsen gevraagd naar welke antibiotica ze gebruiken bij gespeende biggen en welke daarvan worden ingezet voor de aanpak van streptokokken. Door deze informatie met elkaar te combineren kon het antibioticagebruik tegen Streptokokken worden ingeschat. Amoxicilline heeft de grootste bijdrage.

Amoxicilline werd met name ingezet bij structurele problemen met streptokokken en trimetoprimsulfa vooral bij incidentele problemen. Eindconclusie is dat streptokokken in 2021 naar schatting verantwoordelijk waren voor 6,5 van de in totaal 20,5 dierdagdoseringen bij gespeende biggen.

Om streptokokken structureel aan te kunnen pakken is een vaccin nodig dat tegen meerdere virulente typen werkt. Senior projectleider Ton Jacobs van MSD Animal Health onderzoekt met zijn team al jarenlang of dit mogelijk is. Ze hebben daartoe alle mogelijkheden getest die in alle internationale onderzoeken zijn geopperd.

Eerste proeven uitgevoerd

Meestal werkten die niet, maar er bleef één vaccinkandidaat over. Streptokokken gebruiken een mechanisme om het immuunsysteem te omzeilen. De Duitse onderzoeker Jana Seele heeft een manier gevonden om dit te mechanisme te blokkeren. Met deze optie zijn toen eerste proeven met biggen uitgevoerd. Daarbij werd de helft van de biggen gevaccineerd en de andere helft niet. Vervolgens werden die biggen bewust besmet met een virulent type van streptokokken en het resultaat hiervan was positief. De gevaccineerde biggen overleefden, terwijl alle biggen in de controlegroep stierven.

Daarna is het ook getest door het als zeugenvaccin in te zetten. De biggen van de gevaccineerde zeugen zijn weer bewust besmet met een virulent type streptokokken, net als de biggen uit een controlegroep van zeugen die niet waren gevaccineerd. Ook nu overleefden de biggen van de gevaccineerde zeugen. Het nieuw ontwikkelde vaccin is te combineren met het vaccin tegen coli en clostridium, zodat de biggen ook hiertegen worden beschermd.

Wel bleek tijdens dit onderzoek dat niet alle typen streptokokken zijn aan te pakken met het nieuwe vaccin. De verschillende typen zijn daarom getest op de virulentiefactor waartegen kan worden gevaccineerd. Daartoe heeft MSD Animal Health een PCR-test ontwikkeld. Wereldwijd blijken er drie typen te zijn. Die heeft Jacobs ingedeeld in groep A, B en C. In groep C bevinden zich de meestal onschadelijke typen, terwijl type A en B veel schadelijker zijn. Het vaccin werkt tegen type A, wat wereldwijd in 90 procent van de gevallen de oorzaak van de ziekteproblemen is. In Nederland heeft 60 procent van de gevallen type A.

Nog even wachten

Naar verwachting duurt het nog tot tenminste 2027 voordat het nieuwe vaccin toepasbaar is in de praktijk. Vanaf dat moment kunnen zeugenhouders hun varkens met de PCR-test laten testen op het type streptokokken dat op hun bedrijf een rol speelt. Als het type A is kunnen ze het nieuwe vaccin inzetten. Is het type B dan kunnen ze indien nodig doorgaan met de inzet van een autovaccin.

De PCR-test heeft nog een voordeel: fokzeugen kunnen worden getest of ze drager zijn van een schadelijk type streptokokken. Dit maakt het in theorie mogelijk dat zeugenstapels langzaam volledig vrij worden van schadelijke streptokokken.

Het 'Streptococcus suis'-symposium wordt ondersteund door NL Health Holland, Topsector Agri& Food, Amsterdam Medisch Centrum, BioCheck, De Varkenspraktijk, Royal GD, MSD Animal Health, Netherlands Centre for One Health, Topigs Norsvin, Trouw Nutrition, Universiteit Utrecht, Wageningen Bioveterinary Research en Vion.